این سوره الفرقان مکى است مگر سه آیت که بمدینه فرو آمد بقول ابن عباس و قتاده: و الذین لا یدْعون مع الله إلها آخر تا آخر سه آیت. و این سوره سه هزار و هفتصد و سى و سه حرف است، و هشتصد و نود و دو کلمه و هفتاد و هفت آیت. و درین سوره دو آیت منسوخ است بآیت سیف بقول بعضى از مفسران یکى: و إذا خاطبهم الْجاهلون قالوا سلاما. دیگر آنست: و إذا مروا باللغْو مروا کراما. و در فضیلت این سوره ابى کعب روایت کند از مصطفى (ص) قال: «من قرأ سورة الفرقان بعث یوم القیمة و هو مومن، ان الساعة آتیة لا ریب فیها و ان الله یبعث من فى القبور و دخل الجنة بغیر حساب».
قوله: تبارک اى تعالى و ارتفع و تکبر، قال الحسن: هو الذى تجىء البرکة من قبله و البرکة هى الکثرة فى کل خیر. و قیل معناه دام و ثبت من لم یزل و لا یزال، و البروک الثبوت و منه البرکة لدوام الماء فیها و بقائه. معنى آنست که بزرگ است و بزرگوار، همیشه بود و هست و خواهد بود، لم یزل و لا یزال. تبارک لفظى است که جز الله را نگویند و جز بلفظ ماضى استعمال نکنند. اذ لم یرد التوقیف.
الذی نزل الْفرْقان على عبْده الفرقان هاهنا القرآن الفارق بین الحق و الباطل و الحلال و الحرام و الهدى و الضلال و الخطاء و الثواب، و هذا الاسم لا یختص بالقرآن فیجوز اطلاقه على جمیع کتب الله و قد سمى الله التوریة فرقانا فى قوله: و لقدْ آتیْنا موسى و هارون الْفرْقان، و کل شىء فرق بین شیئین فهو فرقان. مصدر جعل اسما، و یوم الفرقان هو یوم بدر فرق السیف فیه بین الحق و الباطل. و قوله: یجْعلْ لکمْ فرْقانا معناه یبین لکم سبیلا و ینصرکم نصرا و یوتکم فتحا یفرق بین الحق و الباطل.
مفسران گفتند عبد اینجا مصطفى (ص) است و فرقان قرآن و عالمین جن و انس که مصطفى (ص) بایشان مبعوث است. لیکون ضمیر عبد است، میگوید: بزرگوار است و با برکت و با عظمت آن خداوندى که قرآن فرو فرستاد بر بنده خویش محمد (ص)، جن و انس را آگاه کند از بعثت و نشور و عاقبت کار دنیا، و قیل: النذیر و المنذر المخبر بوقوع مکروه. و گفتهاند لیکون ضمیر الله است اى لیکون الذى نزل الفرقان على عبده، و هو الله سبحانه للخلایق کلها منذرا. و در وصف الله منذر رواست که خود میگوید جل جلاله: إنا کنا منْذرین. جاى دیگر گفت:نا أنْذرْناکمْ عذابا قریبا، و باین تأویل بلفظ عبد جنس بندگان خواهد یعنى جمله رسولهاى وى، و بفرقان جمله کتابهاى او خواهد.
الذی له ملْک السماوات و الْأرْض، لانه الذى اوجدهما و خلقهما و اخرج منافعهما، و لمْ یتخذْ ولدا کما زعم النصارى، و لمْ یکنْ له شریک فی الْملْک کما قال المشرکون و الثنویة. و قیل معنى لمْ یتخذْ ولدا لم ینزل احدا منزلة الولد، لان ما لا یجوز على الله على الحقیقة لا یجوز علیه على التشبیه. و خلق کل شیْء اى کل شىء یجوز وصفه بالخلق. و قیل اللفظ عام و المعنى لیس بعام، کقوله: و أوتیتْ منْ کل شیْء. فقدره تقْدیرا على مقتضى الحکمة و تناسب بعضه الى بعض على اعتدال.
و قیل خلق ما خلق على مقدار یعرفه و لم یخلق شیئا على سبیل سهو و غفلة. و قیل بین مدة بقائه و منتهى اجله. و قیل کتبه فى اللوح المحفوظ لطفا بالملائکة و ذلک انهم ینظرون فیه فیصرفون فیما وکلوا به على حسب ما یجدونه فیه.
و اتخذوا منْ دونه الواو ضمیر الکفار و هم مندرجون فى قوله للعالمین. آلهة لا یخْلقون شیْئا و همْ یخْلقون لانها موات و جمادات منحوتة مصنوعة و لا یمْلکون لأنْفسهمْ ضرا و لا نفْعا اى دفع ضر و لا جر منفعة، و لا یمْلکون موْتا اماتة و لا حیاة اى احیاء و لا نشورا احیاء بعد الموت و المعنى کیف ترکوا عبادة الله الذى یملک هذه الاشیاء و اشتغلوا بعبادة من لا یملک شیئا منها.
و قال الذین کفروا یعنى النضر بن الحارث: إنْ هذا إلا إفْک افْتراه، اى ما هذا القرآن الا کذب اختلقه محمد (ص)، و أعانه علیْه قوْم آخرون یعنى الیهود اى هم یلقون اخبار الامم الیه و هو یکسوها عبارته. و قیل هم جبر و یسار و عداس عبید کانوا بمکة من اهل الکتاب، فزعم المشرکون ان محمدا (ص) یاخذ منهم. قال الله تعالى فقدْ جاو یعنى قائلى هذه المقالة ظلْما و زورا اى بظلم و زور، فلما حذف الباء انتصب و قیل فقد جاءوا بهذا القول ظلما و زورا اى ظلموا فیما قالوا و زوروا، فالتزویر الکذب فى الشهادة و الحدیث و قیل المزور من الکتاب ما زید فیه و نقص.
و قالوا أساطیر الْأولین یعنى النضر بن الحارث کان یقول ان هذا القرآن لیس من الله و انما هو مما سطره الاولون مثل حدیث رستم و اسفندیار، اکْتتبها یعنى انتسخها محمد (ص) من جبر و یسار و عداس، و معنى اکتتب استکتب اى طلب ان یکتب له لانه کان (ص) لا یکتب. و روى عن الشعبى قال: «ما مات النبى (ص) حتى کتب و لا تخطه بیمینک اراد به قبل الوحى و الصحیح انه لم یکن یکتب قبل الوحى و لا بعد الوحى.
و قیل اکتتبها یعنى جمعها من قولهم: کتبت الشیء اى جمعته، فهی تمْلى علیْه اى تقرء علیه بکْرة و أصیلا یعنون انه یختلف الى من یعلمه بالغداة و العشى، قال الله عز و جل ردا علیهم.
قلْ أنْزله یعنى القرآن الذی یعْلم السر اى الغیب فی السماوات و الْأرْض، یعلم بواطن الامور. فقد انزله یعنى القرآن على ما یقتضیه علمه بباطن الامور، إنه کان غفورا لمن تاب رحیما بمن آمن.
و قالوا ما لهذا الرسول یعنون محمدا (ص) یأْکل الطعام کما نأکل نحن، و یمْشی فی الْأسْواق، یلتمس المعاش کما نمشى، فلا یجوز ان یمتاز عنا بالنبوة، و کانوا یقولون له: لست انت بملک و لا ملک: لست بملک لانک تأکل و الملک لا یأکل، و لست بملک لان الملک لا یتسوق و انت تتسوق و تتبذل. و ما قالوه فاسد، لان اکله الطعام لکونه آدمیا و مشیه فى الاسواق لتواضعه و کان ذلک صفة له و شىء من ذلک لا ینافى النبوة.
لوْ لا أنْزل إلیْه ملک یصدقه فیکون معه نذیرا داعیا.
أوْ یلْقى إلیْه کنْز من السماء ینفقه فلا یحتاج الى التصرف فى طلب المعاش.
قال الحسن: و الله ما زواها عن نبیه الا اختیارا و لا بسطها لغیره الا اغترارا. أوْ تکون له جنة اى بستان یأْکل منْها. قرأ حمزه و الکسائى ناکل بالنون اى ناکل نحن منها لتکون له علینا فضیلة بان ناکل من جنة.
و قیل تظهر له جنة فى مکة مثمرة نأکل من ثمرها فنکون یاکلنا منها ابعد من الریب. و قرأ الباقون یاکل منها بالیاء. و الوجه ان الضمیر فیه یعود الى النبى (ص)، اى یاکل منها، فهو یختص باکله منها، فیکون له تمیز فى المأکل. و قال الظالمون یعنى کفار قریش، و قیل عبد الله بن زبعرى: إنْ تتبعون اى ما تطیعون إلا رجلا مسْحورا سحر فجن، و قیل مسحورا مخدوعا مصروفا عن الحق . و قیل المسحور هاهنا هو المسحر و المسحر هو المعلل بالطعام و الشراب. و قیل مسحورا یعنى بشرا له سحر اى رئة یعنى بشرا مثلکم.
قوله: انْظرْ کیْف ضربوا لک الْأمْثال اى وصفوک بغیر وصفک، فضلوا الهدى، فلا یسْتطیعون سبیلا الى الرشاد. و قیل فضلوا اى اخطاوا فى التشبیه حیث ناقضوا، فمرة یقولون هو بلیغ فصیح یتقول القرآن من نفسه و یفتریه و مرة یقولون مجنون، و مرة ساحر، و مرة مسحور، فلا یسْتطیعون سبیلا اى لا حجة و برهان على ما یقولون.
فاخبر الله سبحانه انهم متمسکون بالجهل و الضلال، عادلون عن الرشد و الصواب، و هم مع ذلک کانوا مکلفین بقبول الحق. فثبت ان الاستطاعة التی یحصل بها الضلال غیر الاستطاعة التی یحصل بها الهدى و الایمان.
قوله تعالى تبارک الذی إنْ شاء جعل لک خیْرا منْ ذلک الذى قالوا و افضل من الکنز و البستان الذى ذکروا. و قیل خیرا من المشى فى الاسواق و طلب المعاش. ثم بین ذلک الخیر فقال: جنات تجْری منْ تحْتها الْأنْهار و یجْعلْ لک قصورا.
روى انها الف قصر من لولو على شط الکوثر و کل بناء مطول من الحجارة عند العرب قصر کائنا ما کان. قرأ ابن کثیر و ابن عامر و ابو بکر و یجعل برفع اللام على الاستیناف و القطع عما قبله، و لا یمتنع ان یکون ما یعطف على جواب الشرط جملة مستانفه، لان الجمل التی تکون من الابتداء و الخبر تقع فى جواب الشرط نحو قوله تعالى: منْ یضْلل الله فلا هادی له و قوله: و إنْ تخْفوها و توْتوها الْفقراء فهو خیْر لکمْ، و قرأ الباقون و یجعل بجزم اللام، و الوجه انه عطف على موضع جعل و هو جواب قوله: إنْ شاء، و موضع جواب الشرط جزم، فجزم المعطوف علیه حملا على الموضع، کانه قال ان یشأ یجعل لک خیرا من ذلک و یجعل لک قصورا. و قیل ان شاء هاهنا واجب کقوله فى سورة الفتح لتدْخلن الْمسْجد الْحرام إنْ شاء الله و قیل ان شاء بمعنى قد شاء، و هو جل جلاله فاعله فتکون الجنات و القصور فى الجنة على ما وصفناه.
ابن عباس گفت: چون کافران گفتند: ما لهذا الرسول یأْکل الطعام الایه، رضوان خازن بهشت از آسمان فرو آمد بفرمان الله و با وى سفطى بودى از نور، گفت: یا محمد (ص) الله میگوید اینک کلید خزائن دنیا بتو فرستادم با رضوان، اگر خواهى اختیار کن و آنچه تراست به نزدیک من و ترا ساختهام از نعیم بهشت بدان که در آن نقصان نیارم باندازه پر پشهاى. مصطفى (ص) گفت با رضوان: مرا بخزاین دنیا و زینت دنیا حاجت نیست، «الفقر احب الى و ان اکون عبدا شکورا صابرا.
فقال رضوان: «اصبت اصاب الله بک». خیثمة بن عبد الرحمن گفت: چون کافران از بهر وى کنز و قصر خواستند، مصطفى گفت: «اللهم اعطنیها فى الآخرة»، بار خدایا این کنزها و قصرها در بهشت خواهم. پس این آیت بر وفق سوال وى فرو آمد. و عن ابى امامة عن النبی قال: «عرض على ربى لیجعل لى بطحاء مکة ذهبا فقلت لا یا رب و لکن اشبع یوما و اجوع یوما، فاذا جعت تضرعت الیک و ذکرتک و اذا شبعت حمدتک و شکرتک.
و عن عایشه قالت قال رسول الله (ص): «لو شئت لسارت معى جبال الذهب جاءنى ملک فقال ان ربک یقرئک السلام و یقول: ان شئت نبیا عبدا و ان نبیا ملکا فنظرت الى جبرئیل فاشار الى ان ضع نفسک. قلت نبیا عبدا». قالت فکان رسول الله (ص) بعد ذلک لا یأکل متکئا یقول: «أ أکل کما یأکل العبد و اجلس کما یجلس العبد».
بلْ کذبوا بالساعة اى ما یمنعهم من الایمان بک ما ذکروه من فقرک و مشیک فى السوق، انما یمنعهم تکذیبهم بالقیامة و البعث و النشور. ثم اوعدهم فقال: و أعْتدْنا اى هیأنا لمنْ کذب بالساعة بالبعث و النشور و الثواب و العقاب سعیرا نارا موقدة، فعیل بمعنى مفعول.
إذا رأتْهمْ منْ مکان بعید، قال الکلبى و السدى من مسیرة عام. و قیل من مسیرة مائة سنة.
روى عن رسول الله انه قال: «من کذب على متعمدا فلیتبوء بین عینى جهنم مقعده. فشق ذلک على اصحابه فقالوا: «یا رسول الله نحدث عنک الحدیث نزید و ننقص»: قال: «لیس ذا اعنى انما اعنى الذى یکذب على متجرئا یطلب به شین الاسلام».
قالوا: «یا رسول الله انک قلت بین عینى جهنم و هل لها من عین»؟ قال: «نعم أ لم تسمعوا قال الله تعالى: إذا رأتْهمْ منْ مکان بعید.
و قیل اذا رأتهم زبانیتها سمعوا لها تغیظا غلیانا، کالغضبان اذا غلى صدره من الغضب، و قیل معناه سمعوا لها زفیرا و رأوا لها تغیظا کقول الشاعر:
و رأیت زوجک فى الوغى
متقلدا سیفا و رمحا
اى حاملا رمحا. و قیل سمعوا صوت لهبها و اشتعالها. و فى الحدیث: «ان جهنم لتزفر زفرة لا ینفى ملک و لا نبى الا یخر ترعد فرائصه، حتى ان ابراهیم (ع) لیجثو على رکبته، و یقول یا رب، لا اسألک الیوم الا نفسى».
و الزفیر حسیس النار و هو صوتها.
و قیل الزفیر صوت یسمع من جوف المتغیظ کصوت الحمار اذا هم بالنهیق.
و إذا ألْقوا منْها. اى من النار مکانا ضیقا یعنى من مکان ضیق. قال ابن عباس: یضیق علیهم کما یضیق الزج فى الرمح، و سئل رسول (ص) عن هذه الایة فقال: و الذى نفسى بیده انهم یستکرهون فى النار کما یستکره الوتد فى الحائط.
و عن ابن عباس اذا القوا فى باب من ابواب جهنم تضایق علیهم کتضایق الزج فى الرمح. فالاسفلون یرفعهم اللهب، و الاعلون یخفضهم اللهب. فیزدحمون فى تلک الأبواب الضیقة. قرأ ابن کثیر ضیقا ساکنة الیاء، و الوجه انه مخفف من ضیق بالتثقیل کهین و لین اذا خففا من هین و لین و لهما لغتان. و قرأ الباقون ضیقا مشددة الیاء و هو فیعل من الضیق و هو وصف للمکان و هو الاصل الذى خفف منه ضیق. مقرنین یعنى مصفدین، قد قرنت ایدیهم الى اعناقهم فى الاغلال. و قیل مقرنین مع الشیاطین الذین اضلوهم لیکونوا قرناءهم فى العذاب کما کانوا قرناء هم فى الکفر. دعوْا هنالک ثبورا الثبور المصدر اى یقولون ثبرنا ثبورا. و قیل هو دعاوهم بالندم: یا ثبوراه! یا ویلتاه! و الثبور الهلاک کانهم قالوا یا هلاکاه. و فى الحدیث: «اول من یکسى من اهل النار ابلیس ثوبا من نار یوضع على حاجبیه فیقدم حزبه و هو یقول و اثبوراه و یجیبونه واثبورهم فتقول لهم الملایکة: لا تدْعوا الْیوْم ثبورا واحدا و ادْعوا ثبورا کثیرا، اى هلاککم اکثر من ان تدعوا مرة واحدة فادعوا ادعیة کثیرة.
قلْ أ ذلک خیْر اى الذى ذکرت من صفة النار و اهلها خیر؟ أمْ جنة الْخلْد التی وعد الْمتقون کانتْ لهمْ جزاء ثوابا و مصیرا مرجعا.
لهمْ فیها ما یشاون من النعیم خالدین کان على ربک وعْدا مسْولا. اى مسئولا انجازه و ذلک ان المومنین سألوا ربهم فى الدنیا حین قالوا: آتنا ما وعدْتنا على رسلک، کان اعطا الله المومنین جنة الخلد، وعدا وعدهم على طاعتهم ایاه فى الدنیا و مسئلتهم ایاه.
و قیل وعدا مسئولا اى تسئله الملائکة لهم، لان الملائکة قالوا: ربنا و أدْخلْهمْ جنات عدْن التی وعدْتهمْ. و قیل مسئولا واجبا لان الکریم اذا سئل یرى الاجابة واجبة. قال ابن عباس: وعدهم الجزاء فسألوه الوفاء و کل واجب مسئول و ان لم یسئل.
و یوْم یحْشرهمْ اى اذکر یوم نحشرهم. قرأ ابن کثیر و ابو جعفر و یعقوب و حفص یحشرهم بالیاء و الباقون بالنون. و ما یعْبدون منْ دون الله. یعنى عزیرا و المسیح و الملایکة. و قیل یعنى الاصنام. «فیقول» قرأ ابن عامر فنقول بالنون، و الآخرون بالیاء. أ أنْتمْ أضْللْتمْ عبادی هولاء أمْ همْ ضلوا السبیل؟ اخطاوا الطریق، و هذا الاستفهام توبیخ للعابدین کقوله لعیسى (ع) أ أنت قلت للناس؟.
قالوا سبْحانک تنزیها لک عن ان یعبد ملک غیرک، و فیه قولان: احدهما ان هذا کلام الاصنام، ینطقها الله کما ینطق الاعضاء فیقولون: ما کان ینْبغی لنا أنْ نتخذ منْ دونک منْ أوْلیاء. مفسران را در معنى این آیت دو قول است: یک قول آنست که این خطاب برستخیز با اصنام بود که معبود مشرکاناند. رب العزة ایشان را زنده گرداند و در ایشان نطق آفریند بقدرت خویش، تا بىآلت کلام سخن گویند، هم چنان که در اعضاى آدمى نطق آفریند تا بىآلت کلام گویا شوند. با ایشان گوید: أ أنْتمْ أضْللْتمْ عبادی هولاء و معنى این سوال توبیخ عابدان است و مشرکان، تا چون معبودان خویش را بینند که از ایشان بیزارى جویند، و تبرى نمایند و بریشان لعنت کنند، حسرت ایشان بیشتر باشد و عذاب ایشان سختتر. چون رب العزة با ایشان این خطاب کند ایشان گویند: «سبحانک» پاکى و بىعیبى ترا. ما کان ینْبغی لنا أنْ نتخذ منْ دونک منْ أوْلیاء اى ما کان لنا کلام فکیف امرناهم بطاعتنا. و قیل ما کان ینبغى لنا ان نعبد غیرک لانا تحت قبضک، فکیف ندعوا غیرنا الى عبادتنا. سزا نبود ما را که پرستگاران داشتیمى و ما معبود بودیمى فرود از تو. ما جماد بودیم. بىزبان و بىسخن بودیم، چون توانستیمى کسى را بر طاعت و عبادت خویش داشتن؟ قول دیگر آنست که این خطاب با عزیر و مسیح و فریشتگان رود: الله میگوید ایشان را: أ أنْتمْ أضْللْتمْ عبادی هولاء أمْ همْ ضلوا السبیل. ایشان گویند: سبْحانک ما کان ینْبغی لنا یعنى للملائکة و عبدة الملایکة و الانبیاء و عبدة الانبیاء، و لا لاحد من الخلق ان یتخذ من دون الله ولیا. هذا کما یقول لک الرجل: شتمنى اخوک فتقول لیس لنا ان نشتمک، فیدخل البرى على الجانى. معنى آنست که سزا نبود ما را و نه فریشتگان و نه عبده ایشان نه پیغامبران و نه عبده ایشان و نه هیچکس از عالمیان که فرود از الله خداوندى و یارى گیرند. و روا باشد که اولیاء اینجا عبده باشند، یعنى ما کان ینْبغی لنا أنْ نتخذ عبادا یعبدوننا منْ دونک او نرضى هذا. سزا نبود ما را که پرستگاران گیریم و داریم فرود از تو، یا خود را پسندیم که معبود ایشان باشیم. و قرأ ابو جعفر ان نتخذ بضم النون و فتح الخاء على ما لم یسم فاعله، فیکون من الثانى صلة، یعنى ان نتخذ من دونک اولیاء و العرب تدخل من على المفعول الاول و لا تدخل على المفعول الثانی، یقال ما اتخذت من احد ولیا، و لا یقال ما اتخذت احدا من ولى. و لکنْ متعْتهمْ و آباءهمْ فى الدنیا بطول العمر و الصحة و النعمة، حتى نسوا الذکْر اى ترکوا الموعظة و الایمان و القرآن. و قیل ابطرتهم نعمتک فنسوا بها ذکرک. و التمتع دوام اللذة بالشىء و کانوا قوْما بورا هلکى، غلب علیهم، الشقاوة و الخذلان، یقال رجل بائر و قوم بور و اصله من البوار و هو الکساد و الفساد و منه بوار السلعة و هو کسادها، و منه قول النبی (ص) «نعوذ بالله من بوار الایم.
و قیل هو اسم مصدر کالزور یستوى فیه الواحد و الاثنان و الجمع و المذکر و المونث.
فقدْ کذبوکمْ، هذا خطاب مع المشرکین العابدین الاوثان، اى کذبکم المعبودون بما تقولون انهم آلهة. و قیل کذبوکم فیما تدعون من قولکم ربنا هولاء اضلونا. قرأ قنبل عن ابن کثیر بما یقولون فما یستطیعون بالیاء فیهما، و الوجه ان الفعل للشرکاء، و المعنى کذبکم شرکاوکم الذین کنتم تعبدونهم بما یقولون، اى بقولهم، و ما مصدریة، و قولهم هو الذى اجابوا به الکفار و هو ما کنتم ایانا تعبدون. و قوله: فما تسْتطیعون اى فما یستطیع الشرکاء المعبودون «صرفا» لعذاب الله عنکم و لا نصْرا لکم، و قرأ الباقون و ابو بکر عن عاصم بما تقولون بالتاء فما یستطیعون بالیاء، اى کذبوکم بقولکم اى فى قولکم انهم شرکاء و انهم آلهة. و قیل فى قولکم ربنا هولاء اضلونا و قوله فما یستطیعون اخبار عن المعبودین على ما سبق. قول اینجا مضمرست یعنى که الله گوید مشرکان را که بت پرستیدند اکنون شما را دروغزن کردند بآنچه گفتید که اینان خدایاناند و ایشان ما را گم راه کردند، فما تسْتطیعون صرْفا و لا نصْرا اکنون آن معبودان نتوانند که عذاب از شما بگردانند و نه شما را بکار آیند. و قرأ حفص عن عاصم: بما تقولون فما تستطیعون بالتاء فیهما یعنى فما تستطیعون ایها المشرکون ان تصرفوا عن انفسکم ما یحل بکم من العذاب، و لا ان تنصروا انفسکم بمنعه عنها. و قال بعض المفسرین فى قوله: فقدْ کذبوکمْ هذا خطاب للنبى و المومنین اى الکفار کذبوکم بما تقولون من التوحید و نبوة محمد و سایر الانبیاء فما یستطیعون، اى هولاء الکفار یا محمد صرْفا لک عن الحق الذى انت علیه و لا نصْرا لانفسهم من البلاء الذى استوجبوه بتکذیبهم ایاک. قوله: و منْ یظْلمْ» اى من یشرک منْکمْ نذقْه عذابا کبیرا اى نعذبه عذابا شدیدا.